Yeni imparatorluğun kaleleri: Dünyayı saran veri merkezleri

Bilim-kurgu bize geleceği hep belirli imgelerle resmetti: Gözleri kırmızı ışıkla yanan, insanlığı yok etmeye programlanmış robotlar; her şeyi gören, duyan ve kontrol eden bir süper bilgisayar ağı; ya da gerçeklikten ayırt edilemeyen sanal dünyalar. Matrix, Terminatör, 2001: Uzay Macerası ve Her gibi filmler, yapay zekânın hükümranlığına dair korkularımızı ve hayallerimizi perdeye taşıdı. İlginç olan şu ki, bugün bu kurguların en fantastik unsurları değil ama altyapısal vizyonları gerçek oluyor. Devasa, enerji yutan, küresel ölçekte yayılan bir dijital sinir sistemi inşa ediyoruz. Ancak kahramanları veya kötüleri çip ve kodlardan oluşan robotlar değil; soğuk, gri, devasa binalar ve içlerinde yanıp sönen binlerce sunucu: Milyar dolarlık veri merkezleri. Bu yeni “dijital imparatorlukların” kaleleri, Sam Altman’ın da ima ettiği gibi, çağımızın Roma İmparatorluğu’nun lejyon karargâhları ve tahkimatları gibi, sessizce dünyayı sarıyor.

Yapay zekânın tarihsel yolculuğu, veri merkezlerinin evrimiyle paralel ilerledi. 1990’ların sonu ve 2000’lerin başı, tüketici internetinin patlamasıyla “Büyük Veri” çağını başlattı. O dönemde veri merkezleri, temelde depolama ve barındırma birimleriydi; e-postalarımızı, fotoğraflarımızı ve web sitelerini saklıyorlardı. “Bulut” kavramı devrim yarattı, çünkü fiziksel bir sabit disk yerine, her yerde erişilebilir, sanal ve esnek bir altyapı sunuyordu. Bu, bir katalizördü: Dijital dünyada yapabileceklerimizin sınırını genişletti.

Ancak bugün geldiğimiz nokta, basit bir depolama ve dağıtım mantığının çok ötesinde. Üretken yapay zekâ (Generative AI) denen şey, sadece veriyi saklamıyor veya işlemiyor; onu anlamlandırıyor, yorumluyor ve ondan yepyeni içerikler, metinler, görseller, kodlar, senaryolar, üretiyor. Bu süreç, önceki tüm bilişim çağlarından katbekat daha fazla işlem gücü gerektiriyor. Bir ChatGPT sorgusunun basitliği, arka planda dönen devasa hesaplamaların yanıltıcı bir maskesi. Bu maskenin ardında, özel olarak tasarlanmış GPU’larla (Nvidia’nın H100’leri gibi) dolu, gigawatt’larca elektrik tüketen, sofistike soğutma sistemleriyle donatılmış devasa tesisler var. Büyük Veri’nin pasif depoları, Akıllı Zekâ’nın aktif “beyin fırınlarına” dönüştü.

“Stargate” ve Mega anlaşmalar

Teknoloji devlerinin açıklamaları, bir tür “dijital silahlanma yarışının” habercisi gibi. OpenAI, Microsoft, Nvidia ve Oracle arasındaki, “Stargate” kod adlı proje ve benzeri anlaşmalar; yalnızca iş ortaklığı değil, geleceğin ekonomik ve teknolojik hâkimiyeti için yapılan stratejik ittifaklar. Rakamlar baş döndürücü: 100 milyar dolarlık başlangıç taahhütleri, 500 milyar dolara uzanan yatırım planları, onlarca gigawatt’lık enerji kapasite rezervasyonları… Bu, özel sektör tarafından finanse edilen en büyük altyapı projeleri tarihine geçiyor.

Bu yatırımların döngüsel ve birbirine bağımlı doğası dikkat çekici: OpenAI, Nvidia’nın çiplerini kullanmak için muazzam paralar harcıyor; Nvidia ise bu talebi karşılayabilmek için kapasitesini artırıyor ve kârının bir kısmını yine AI şirketlerine yatırım olarak döndürebiliyor. Bu, kendi kendini besleyen dev bir ekonomik girdap yaratıyor. Peki bu girdabı besleyen temel güç ne? “Ezici talep.” Peki bu talep gerçekten 800 milyon haftalık ChatGPT kullanıcısının kişisel merakından mı, yoksa her şirketin, her devletin, her sektörün “AI’a dönüşmemekle” geleceğini kaybedeceği korkusundan mı kaynaklanıyor? Burada bilim-kurgunun “tekillik” (singularity) kavramına benzer bir dinamik işliyor: Rekabet, herkesi kaçınılmaz görünen bir yarışa sokuyor ve durmak neredeyse imkânsız hâle geliyor.

Elektrik, su ve toprak: Dijital imparatorluğun gerçek dünyadaki ağır bedeli

İşte tam da bu noktada, bilim-kurgu senaryoları ile acımasız gerçeklik kesişiyor. Yapay zekâ veri merkezleri, sanal dünyada “zekâ” üretirken, fiziksel dünyada devasa kaynaklar tüketiyor. Enerji talebi o kadar büyük ki, bazı tahminlere göre küresel AI enerji tüketimi, tüm Bitcoin madenciliğinin tükettiğini geride bırakmak üzere. Bu, yenilenebilir enerjiye geçişi hızlandıran bir talep olabilir, ancak kısa vadede şebekelere inanılmaz bir baskı oluşturuyor.

Daha da somut bir bedel: Su. Yoğun işlem yapan çipler aşırı ısınıyor ve verimli çalışabilmeleri için sürekli soğutulmaları gerekiyor. Büyük ölçekli soğutma sistemleri, genellikle buharlaştırma yöntemiyle çalışıyor ve milyonlarca litre temiz suyu tüketiyor. Microsoft’un bir veri merkezinin bir yılda 2-3 milyon litre su tükettiği raporlanıyor. Bu, küresel bir su krizi yaşanırken, yerel kaynaklar üzerinde ciddi bir stres anlamına geliyor. Louisiana’daki trafik kazalarındaki çarpıcı artış ise, bu devasa inşaat projelerinin yerel toplulukların altyapısına ve günlük yaşamına nasıl etki ettiğinin sadece bir göstergesi.

Dijital feodalizm ve demokrasi sınavı

Bu, bizi en kritik soruya getiriyor: Bu yeni “dijital imparatorlukları” kim yönetecek? Roma’da güç, lejyonların ve ticaret yollarının kontrolündeydi. Bugün ise güç, algoritmaların, işlem kapasitesinin ve verinin kontrolünde. OpenAI, Microsoft, Google, Meta ve Nvidia gibi şirketler, giderek devlet benzeri bir güç ve etki alanı kazanıyor. Kendi altyapılarını (Stargate gibi) inşa ediyor, kendi kurallarını (etik AI ilkeleri) koymaya çalışıyor ve ekonomilerin yönünü belirliyorlar.

Bu durum, “dijital feodalizm” olarak adlandırılabilecek bir senaryoya kapı aralıyor. Vatandaşlar (kullanıcılar), verileri ve dijital yaşamları için birkaç büyük “dijital lorda” bağımlı hâle gelebilir. Ulus devletler, bu teknolojik oyuncular karşısında regülasyon gücünü koruyabilecek mi? Yoksa güç, fiilen, bu devasa veri merkezlerine ve içlerindeki yazılımlara sahip olan şirketlere mi geçecek? Avrupa’nın AI Act’i gibi düzenleyici hamleler, bu dengeyi kurmaya yönelik erken çabalar. Ancak yarış o kadar hızlı ki, hukuk ve etik, genellikle teknolojinin gerisinden geliyor.

Artık “geri dönüş yok”. Üretken yapay zekâ, bir fırsatlar denizi sunuyor: tıpta devrim, iklim modellemesinde atılımlar, kişiselleştirilmiş eğitim ve daha niceleri. Sam Altman, Jensen Huang veya Lisa Su’nun bu potansiyeli görmesi ve ona yatırım yapması bir vizyon işareti. Roma İmparatorluğu da inşaat mühendisliği, hukuk ve yönetim sistemleriyle insanlığa kalıcı katkılar sundu.

Ancak Roma’nın çöküşü bize bir uyarıdır: Aşırı genişleme, kaynakların tükenmesi, merkezi otoritedeki çatlaklar ve dışsal/birikimsel baskılar, en görkemli yapıları bile yıkabilir. Bugünün dijital imparatorlukları da aynı sınavla karşı karşıya. Sürdürülebilir miyiz? Bu teknolojinin sosyal maliyetini adil bir şekilde dağıtabilir miyiz? Kontrolü demokratik ilkeler çerçevesinde tutabilir miyiz?

Veri merkezleri dünyayı fiziken “ele geçirirken”, asıl mücadele, onların ürettiği zekânın ve gücün, insanlığın kolektif çıkarına hizmet edecek şekilde dizginlenip yönlendirilebilmesi olacak. Bilim-kurgu bize genellikle distopyaları gösterdi. Gerçekliğimizi ise teknolojiyi inşa edenlerin vizyonu kadar, onu düzenleyenlerin bilgeliği ve onu kullananların farkındalığı belirleyecek. Bu devasa, yanıp sönen binalar sadece çiplerin evi değil, aynı zamanda geleceğimizin inşa edildiği dünyanın yeni kaleleri. Onları nasıl inşa ettiğimiz ve kimin için inşa ettiğimiz, hepimizin geleceğini tanımlayacak.