Yapay zekâ, diyabetin önlenmesini sağlayabilir mi?

Ölümcül risk taşıyan başka hastalıklara da davetiye çıkaran diyabet daha çok genetik yatkınlığı olanlar, fazla kilolu veya obez bireyler, fiziksel aktivitesi düşük kişiler, ileri yaş grubu, sağlıksız beslenenler ve ebelik diyabeti geçiren kadınlarda daha sık görülüyor. Türkiye’de diyabet oranı 2000 yılından bu yana 2 kat arttı. 2023 verilerine göre, Türkiye’de 9 milyon diyabet hastası var ve 2-3 milyon kişi diyabetli olduğunu bilmeden yaşıyor

Diyabet, tek başına bir hastalık değildir. Kalp-damar hastalıkları, böbrek yetmezliği, göz hastalıkları ve sinir hasarı gibi ciddi sağlık sorunlarına neden olur. Diyabeti olan bireylerin kalp krizi geçirme riski 2 kat, felç geçirme riski 1,5 kat daha fazladır.

Diyabet belirtileri genellikle sinsice ilerler. En yaygın belirtiler şunlardır:

• Aşırı susama ve sık idrara çıkma: Vücut, kanda biriken fazla şekeri atmak için böbrekleri daha fazla çalıştırır.
• Ani kilo kaybı: Vücut, enerji kaynağı olarak kasları ve yağları kullanmaya başlar.
• Sürekli açlık hissi: Kan şekeri düşüşleri nedeniyle yemek yeme isteği artar.
• Yorgunluk ve halsizlik: Hücreler, glikozu yeterince kullanamadığı için enerji üretimi düşer.
• Bulanık görme: Kandaki fazla şeker, göz merceğini etkileyerek görme bozukluklarına yol açar.
• Yavaş iyileşen yaralar ve enfeksiyonlar: Yüksek kan şekeri, bağışıklık sisteminin etkinliğini azaltır.
• Ayaklarda uyuşma ve karıncalanma: Diyabet, sinir hasarına neden olarak his kaybına yol açabilir. Tip 2 diyabet hastalarının %50’si hastalığının farkında bile değil. Bu yüzden risk grubunda olanların düzenli olarak açlık kan şekeri testi ve HbA1c testi yaptırması gerekir.

Tip 1 ve Tip 2 Diyabet arasındaki farklar ne?

Tip 1 diyabet genellikle çocukluk ve ergenlik döneminde başlar. Bağışıklık sistemi pankreastaki insülin üreten hücrelere saldırır. Vücut hiç insülin üretemez Aniden ve şiddetli başlar. Ömür boyu insülin enjeksiyonu gereklidir

Tip 2 diyabet ise genellikle 40 yaş sonrası (ancak gençlerde de görülebilir) ortaya çıkar. İnsülin direnci ve pankreasın zamanla yetersiz insülin üretmesi nedeni ile meydana gelir. Vücut insülin üretir ama etkili kullanamaz. Yıllarca fark edilmeden ilerleyebilir. Tedavi için Diyet, egzersiz, oral ilaçlar ve gerektiğinde insülin tercih edilebilir. Türkiye’de Tip 2 diyabet, tüm diyabet vakalarının %90’ını oluşturuyor.

Diyabetin yönetimi, hastalığın türüne göre farklılık gösterir:

• Tip 1 Diyabet Tedavisi: İnsülin tedavisi şarttır. Günlük insülin enjeksiyonları veya insülin pompası kullanılır. Beslenme düzeni büyük önem taşır. Karbonhidrat sayımı yapılmalı ve glisemik indeksi düşük gıdalar tüketilmelidir. Kan şekeri düzenli takip edilmelidir. Günlük ölçümler, kan şekeri dalgalanmalarını kontrol etmek için kritiktir.
• Tip 2 Diyabet Tedavisi: Sağlıklı beslenme gereklidir. Şeker ve işlenmiş gıdalardan kaçınmak lazım. Fiziksel aktiviteyi artırarak haftada en az 150 dakika yürüyüş veya egzersiz yapılmalı. Vücut ağırlığının %5-10’unu kaybetmek bile insülin duyarlılığını artırır. İkinci basamak, oral antidiyabetik ilaçlar. Metformin gibi ilaçlar, kan şekerini kontrol altına almak için kullanılır. Üçüncü basamak ise insülin tedavisidir. İleri aşamalarda pankreas insülin üretimini iyice azalttığında insülin enjeksiyonlarına başlanabilir. Fiziksel aktivite ve sağlıklı beslenme ile Tip 2 diyabet hastalarının %70’inde hastalık kontrol altına alınabilir.

Diyabetten korunmak için neler yapabiliriz?

Diyabetten korunmanın en etkili yolu sağlıklı yaşam alışkanlıklarını benimsemektir:

• Sağlıklı Beslenin: Glisemik indeksi düşük gıdalar tüketin. (Tam tahıllar, sebzeler, baklagiller) Şekerli içeceklerden uzak durun. (Gazlı içecekler, meyve suları) Porsiyon kontrolü yapın. Aşırı kalori almak insülin direncini artırır.
• Düzenli Egzersiz Yapın: Haftada en az 150 dakika orta şiddette egzersiz yapın.
• Kas kütlesini artıran sporlar (Ağırlık kaldırma, pilates, yoga) insülin duyarlılığını artırır.
• Kilonuzu Kontrol Edin: Obez bireylerde diyabet riski 10 kat artar. O yüzden vücut ağırlığınızın %5-10’unu kaybetmek bile büyük fark yaratır.
• Sigara ve Alkolden Uzak Durun: Sigara içenlerde diyabet riski %30-40 daha yüksektir.
• Kan Şekerinizi Takip Edin: Açlık kan şekeri veya HbA1c testleri ile erken teşhis hayat kurtarır. Unutmayın! Diyabet önlenebilir bir hastalıktır. Sağlıklı beslenme, egzersiz ve düzenli kontrollerle diyabet riskinizi önemli ölçüde azaltabilirsiniz.

Diyabetin yönetiminde yapay zekâ nasıl kullanılıyor?

Son yıllarda yapay zekâ (YZ), diyabet yönetiminde devrim niteliğinde ilerlemeler sağladı. Hem hastaların yaşam kalitesini artırmak hem de sağlık profesyonellerine daha etkili teşhis ve tedavi imkânı sunmak için birçok yapay zeka tabanlı uygulama geliştirildi.

Makine öğrenimi modelleri, bireylerin yaş, kilo, aile öyküsü, kan şekeri düzeyleri gibi verileri analiz ederek diyabet riskini önceden tahmin edebiliyor. Örnek: Birçok çalışma, YZ tabanlı algoritmaların diyabet teşhisinde %85-95 doğruluk oranına ulaştığını gösteriyor.

Derin öğrenme modelleri, göz taramaları üzerinden diyabete bağlı retina hasarını (diyabetik retinopati) tespit edebiliyor. Google’ın DeepMind teknolojisi, bu hastalığı erken aşamada belirleyerek görme kaybını önlemeye yardımcı oluyor.

Yapay zekâ ile kişiselleştirilmiş tedavi planları

YZ, her hastanın yaşam tarzına, beslenme alışkanlıklarına ve genetik yapısına göre kişiye özel tedavi planları geliştirebiliyor. Biyosensörlerden alınan veriler (kan şekeri ölçümleri, uyku düzeni, aktivite seviyeleri) analiz edilerek en uygun ilaç dozajı ve beslenme önerileri sunulabiliyor.

Harvard Üniversitesi’nin geliştirdiği bir yapay zekâ modeli, hastaların insülin ihtiyacını tahmin ederek manuel doz ayarlamalarına duyulan ihtiyacı %70 oranında azaltıyor.

Otomatik insülin pompaları ve yapay pankreas sistemleri, yapay zeka algoritmaları sayesinde gerçek zamanlı olarak kan şekeri seviyesini analiz ediyor ve insülin dozunu otomatik olarak ayarlıyor. FDA tarafından onaylanan "MiniMed 780G" gibi sistemler, hastaların insülin yönetimini %90 oranında iyileştirdi. Hipoglisemi (kan şekeri düşüklüğü) riskini azaltması ve hastaların manuel müdahale ihtiyacını düşürerek yaşam kalitesini artırması avantaj olarak gösterilebilir.

Yapay zekâ tabanlı mobil uygulamalar ve giyilebilir teknolojiler

Mobil sağlık (mHealth) uygulamaları ve giyilebilir cihazlar, yapay zeka kullanarak kan şekeri seviyelerini tahmin edip hastaları uyarıyor.

Apple Watch ve Fitbit gibi cihazlar, yapay zekâ kullanarak diyabet hastalarının günlük aktivitelerini ve kan şekeri seviyelerini analiz ediyor. M ve mySugr gibi YZ destekli mobil uygulamalar ise kullanıcıların yemek yeme alışkanlıklarını takip ederek kişiselleştirilmiş öneriler sunuyor.

Araştırmalara göre, bu tür teknolojiler diyabetli bireylerin kan şekeri seviyelerini %20-30 daha iyi kontrol etmelerine yardımcı oluyor.

YZ tabanlı tahmin modelleri, diyabet gelişme riskini belirleyerek erken önlemler alınmasını sağlayabiliyor. Örneğin, ABD’de yapılan bir çalışmada, yapay zekâ tabanlı tahmin sistemleri kullanılarak yüksek risk grubundaki bireylerin %40’ı erken teşhis edildi ve önleyici tedbirler alındı. Büyük veri analitiği sayesinde, toplum bazlı risk faktörleri belirlenerek sağlık politikaları daha etkin şekilde oluşturulabiliyor.

Bu teknolojiler sayesinde diyabet hastalarının yaşam kalitesi artıyor, komplikasyon riski azalıyor ve sağlık sistemleri üzerindeki yük hafifliyor. Önümüzdeki yıllarda yapay zekâ destekli diyabet yönetimi, hastaların tedavi süreçlerini daha konforlu ve etkili hale getirmeye devam edecek.