Fotoğrafın hikâyesi: Tank Adam

80ʼli yıllar... Ronald Reagan ve Papa II. Johannes Paulusʼun suikaste uğradığı, Saddam Hüseyin, Ayetullah Humeyni ve Muammer Kaddafiʼnin siyaset sahnesinde yer aldığı zamanlar. Irak, İranʼı işgal ederek savaşı başlatan taraf. İsrail bir taraftan Beyrutʼu bombalarken, diğer taraftan Filistin topraklarını ele geçirme planını uyguluyor. Donald Trump o yıllarda sadece bir iş adamı, henüz siyasetten bahsetmiyor. Çernobil felaketi, Berlin Duvarıʼnın yıkılışı... Tüm bunlar yaşanırken, bir ülke var ki sanki zaman içerisinde sessizce yol almak ister gibi. Fakat...

Fotoğrafların sesleri vardır

Her fotoğrafın hikâyesi, deklanşöre basılmadan önce başlar. Bu fotoğrafın hikâyesi ise 15 Nisan 1989 tarihinde Çinʼde başladı. Yolsuzlukla mücadele, şeffaf bir yönetim, eğitim ve sanayi alanlarında da reform hareketi yanlısı olan Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Hu Yaobangʼın bu tarihteki ölümünün ardından hem bir anma etkinliği hem de sivil haklarının teslim edilmesi ve artırılması çağrısında bulunmak amacıyla mevcut Deng Xiaoping (Deng Şiaoping) hükûmetine karşı ünlü Tiananmen Meydanıʼnı işgal eden 1 milyon genç, burada açlık grevi yaparak protestolarını sürdürdü. Şangay ve Hong Kongʼta bulunan yerel halkla birlikte öğrenci toplulukları da buradaki eyleme destek vermek için Tiananmen Meydanıʼnda toplanmaya devam ediyordu.

İlerleyen tarihlerde Sovyetler Birliğiʼnin son lideri Mihail Gorbaçovʼun Çinʼe ziyarette bulunacağı haberinin ardından, bu manzaranın ülke adına bir utanç kaynağı olmaması adına 6 haftadır süren eylemlere karşı, Deng Xiaopingʼin başında olduğu Çin Komünist Partisi, başkentte sıkıyönetim ilan etti ve derhâl orduyu göreve çağırdı. Gorbaçovʼun ziyareti öncesi gençlerin Tiananmen Meydanı’ndan bir an önce “temizlenmesiˮ emrini veren Xiaoping henüz ellerine bulaşacak kanın farkında değildi.

3 Haziranʼı 4 Haziranʼa bağlayan gece barikatlarla geçişi durdurarak eylemlerine devam eden gençlerin taşkınlık çıkarmadan dağılması için başta ikna yolunu deneyen 200 bin kişilik Çin ordusu, 1 saat içerisinde Tiananmen Meydanı’nı boşaltılması çağrısını yaptı. Fakat bu çağrıdan sadece 5 dakika sonra ordu, mermilerini sivil halkın üzerine yağdırdı. Avrupa ülkelerinde toplumsal olaylarda kullanılan plastik mermi gibi bir donanıma sahip olmayan Çin ordusunun o gün kullandığı bütün mermiler gerçekti. Keskin nişancılar bina çatılarından ordu için destek atışı yaparken, bir tarafta zırhlı araçlar kol kola girerek zincir oluşturan öğrencilerin üzerinden geçiyor, diğer tarafta sivillerle yakın temasta bulunan askerler yaralı sivilleri süngüleyerek öldürüyordu. Dante, o gün orada yaşanan tarifsiz dehşete tanık olsaydı, belki de İlahi Komedyaʼsındaki cehennem tasvirini buraya bakarak yapardı.

Tek derdi, insanca yaşamak ve onurlarına yakışan bir devlet politikası istemek olan masum gençlerin cansız bedenleri, dozerle toplandı. Kanları, ekiplerce hortumla su basılarak temizlendi. Yaralıları sağlık kuruluşlarına yetiştirmek için sağlık personeli insanüstü bir çaba gösterdi.

Çin yönetimi tarafından açıklanan bildiriye göre olaylar neticesinde belirlenen sivil kaybın sadece 300 kişi olduğu söylense de sahada görev alan Çin Kızılhaç Derneği bu sayının 2.700ʼün üzerinde olduğunu iddia etti. O dönem Birleşik Krallık adına Çinʼde büyükelçilik görevinde olan Alan Donaldʼın gizliliği 2017ʼde kaldırılan bir bildirisinde ise gerçek sayının 10.454 olduğu açıklanmıştır. Buna ek olarak bu olayda görev alan ordu birliğinin özellikle %60ʼının okuma yazma bilmeyen ve sorgusuz sualsiz emirlere itaat eden biriminden seçildiğini, yönetimin katliamı önceden tasarladığını öne sürmüştür.

Olaylardan bir gün sonra elinde alışveriş poşetleriyle karşıdan karşıya geçen bir adam, aynı yol üzerinde peş peşe ilerleyen konvoy hâlindeki tankları fark eder. Type 59 modeli olarak bilinen bu ana muharebe tanklarının geçişini önlerine geçerek durdurur. Gerçek ismi o dönem öğrenilemeyen, bu yüzden “Meçhul Asiˮ takma adıyla anılan bu protestocunun bir diğer ismi ise:

Tank Adam

Tank Adam, 5 Haziran 1989ʼda 5 farklı fotoğrafçı tarafından filme alındı. O günlerde de sıkı bir denetlemeye tabi tutulan yabancı basının ülke dışına görsel malzemeleri çıkarmasının yasak olması sebebiyle Stuart Franklin, film rulosunu Çinʼden Fransız bir öğrencinin yardımını alarak çay kutusunda çıkarmayı başardı. Time ve Life dergilerinde yayımlanan fotoğrafların yer aldığı bu film dünya basınında büyük ses getirdi.

Franklinʼle aynı gün çektiği fotoğrafla 1990 Dünya Basın Fotoğrafı ödülü kazanan Charlie Cole ise elindeki filmi güvenlik güçlerinin el koymasını önlemek için tuvaletin içine gizledi. Coleʼun odasına baskın düzenleyen güvenlik güçleri arama yaparak, elindeki bütün görselleri teslim etmeye ve sıkıyönetim yasasına karşı gelerek fotoğraf çektiğine dair bir itiraf imzalamaya zorladı. Cole ise onlardan sadece kullanılmamış bir film ve yaralı protestocuların banyo edilmemiş fotoğraflarını vererek kurtuldu.

Basın tarihinde en çok kullanılan “Tank Adam” fotoğrafı ise Associated Pressʼin Güneydoğu Asya Fotoğraf Editörü Jeff Widenerʼin yaralı ve hasta olarak, Amerikalı bir değişim öğrencisi olan Kirk Martsen’in yardımıyla güçlükle bulduğu Fuji 100 ASA film kullanarak çektiği fotoğraftır.

Fotoğrafların yayınlamasının ardından basın, Tank Adamʼın kim olduğunu ve o günden sonra neler yaşadığını merak ediyordu. Tank Adam fotoğrafların çekilmesinin ardından, etrafından dolaşarak yoluna devam etmek isteyen tankın üzerine çıkıp protestosunu sürdürmeye devam etti. Ardından mavi renk kıyafet giyen iki kolluk kuvveti tarafından tutuklandığı düşünülüyor.

Tank Adamʼın kim olduğuyla ilgili olaydan kısa bir süre sonra, Londra merkezli Sunday Express gazetesi Tank Adamʼın aslında 19 yaşında bir öğrenci olan Wang Weilin olduğunu açıklamış olsa da bu bilgi doğrulanamadı. Tank Adamʼla ilgili ortaya atılan pek çok farklı teori bulunmaktadır. ABD Başkanı Richard Nixon’ın eski özel asistan yardımcısı Bruce Herschensohn, 1999 yılında yaptığı bir konuşmada Tank Adamʼın eylemini gerçekleştirmesinin ardından 14 gün sonra idam edildiğini söyledi. Ortaya atılan başka bir iddia ise Tayvanʼa kaçtığı ve arkeolog olarak çalışmaya başladığıdır. Temmuz 2017’de ise Apple Daily, Tank Adam'ın gerçek adının 1989'da 24 yaşında olan Zhang Weimin olabileceği, eyleminden sonra tutuklandığını ve 20 yıl ceza aldığını yayımladı.

Bu teorilerin hiçbiri ispatlanamamış olsa da Time dergisinin “Yüzyılın En Önemli İnsanlarıˮ arasında yer verdiği Tank Adamʼın aslında kim olduğu, adaletsizliğe ve esarete karşı koca bir tankın karşısında durduğu, eyleminde gizlidir.

Kaynakça

Joe Sommerlad. “Tiananmen Meydanı katliamı: Tankların önünde duran o adam kimdi ve bugün nasıl hatırlanıyor?ˮ Independent Türkçe, 2019.

Jane Macartney. “Identity of Tank Man of Tiananmen Square remains a mysteryˮ. The Times, 2009.

Petrick Witty. ˮBehind the Scenes: Tank Man of Tiananmenˮ. New York Times, 2009.

Sean Alfano. “Tank Man: The Picture That Almost Wasnʼtˮ. CBS, 2009.

Rebecca MacKinnon, "Tiananmen Ten Years Later." CNN, 1999.

Koray Birand. Bir Fotoğraf Hikâyesi, 2021.