Tarihin hafızası: Semavi Eyice

Bu Ülke adlı kitabın yazarı Cemil Meriç merhum, “Tarihimiz mührü sökülmemiş bir hazine” demişti eserinde (Ötüken, 1974, s.112).  Bu söz çoğu zaman zihnimin içinde hareket halindedir. Kenarda, köşede kalmış mühim bilgilere küçük yorgunluklar ile ulaştığımızda bu sözün ne kadar doğru olduğunu anlayabiliriz. Fakat çoğu zaman bundan habersiz bir şekilde elimize ciltli kâğıt yığınları sıkıştırılıyor ve niyet mektubu gibi olan metinlere inanmamız bekleniyor.

Ancak asıl okumamız gereken ve çoğu zaman gözden uzak kalan ciddi araştırıcı olan nadir akademisyenlerimiz de yok değildir. Sayıca az olan bu araştırıcılarımız, çok şükür ki pahada bereketlidir. Mesela Cumhuriyet döneminde tarih alanlarının belli başlı kurucuları vardır. En başta ismi anılması gerekenler: Fuat Köprülü, Arif Müfid Mansel, Ömer Lütfi Barkan, Zeki Velidi Togan, Besim Darkot ve Ahmet Refik Altınay gibi noksansız denebilecek akademisyenler. Burada yer alan isimler tarihçiliğimizde yeni bir çığır açtı ve Türk tarihini arşiv belgeleri, klasik metinler ve daha birçok kaynaklar vasıtası ile ciddi şekilde sağlam bir zeminin üzerine oturttular.

Her ustanın bir çırağı olduğu gibi her hocanın da vazife ve bilgisini emanet edeceği bir talebesi vardır. Adlarını zikrettiğim akademisyenler de yerlerini bir şekilde talebelerine devretti. Mesela Ahmet Refik’in Reşad Ekrem Koçu gibi İstanbul’un her noktasını bilen ve İstanbul Ansiklopedisi (1944-73) adında eşsiz bir dergi çıkaran müthiş bir talebesi vardı. Koçu da kendi bilgisine yaklaşabilecek bir tarih meraklısını elbette ki aradı. İstanbul Üniversitesi’nden Arif Müfid Mansel’in talebesi olan Semavi Eyice ile Koçu’nun yolları sahhaf Bedros Nişanyan’ın Bayezid’deki dükkanında kesişti. Koçu’nun bürosu Babıali’ye yakın bir yerdeydi ve o zamanlar Çorlu’da yedek subaydı. Birkaç günlük izin alıp Nişanyan’a kendi dergisinin ilk fasiküllerinin satışlarının nasıl gittiğini sormak için ziyaret eder. Yazımın başrolünde olan Semavi Eyice de o gün Nişanyan’ın sahafındadır. Nişanyan ile Koçu’nun konuşmasına şahit olunca sormuş: “Beyefendi, İstanbul Ansiklopedisi çıkarıyormuşsunuz. Burada Bizans ile ilgili maddeleri kim yazacak?” Koçu da hoş bir karşılık ile “Beyefendi eğer arzu buyurursanız, zât-ı âliniz yazarsınız” demiş. Eyice bu teklifi geri çevirmemiş ve İstanbul Ansiklopedisi’nin birinci cildinde “Ahmetpaşa Mescidi” (s. 437-40) adı ile ilk makalesini kaleme almıştı. Hatta gençlik heyecanı ile buradaki yazısının ayrı baskısını dahi istemiş ve Koçu da maliyetli olan bu ayrı basımı Eyice’ye takdim etmiş.

Bu ayrıntılardan sonra yazımın konusu olan Semavi Eyice gelelim. Onu tam anlayabilmek için 95 yıllık yaşamında her gün bir yenisini eklediği tecrübe ve bilgilerini yavaş yavaş mercek altına alalım.

Başta belirtmem gerekiyor. Semavi Eyice kolay anlaşılabilecek bir akademisyen değil. Çünkü her zaman yeni bir keşif ve kitap hazırlama hâlindedir veya bir makaleyi de yazdırmak üzeredir. Bazı profesör unvanı alanlar gibi kitap okuma-yazma işinden vazgeçmez, gözlerinin görme oranı azalmasına rağmen çoğu zaman talebelerine bir yazıyı dikte ettirdiği görülmektedir. Yazdığı konular epey geniş kapsamlıdır. Bizans mimarisi ve eserleri, Cenovalılar (Cenevizliler) hakkında araştırmalar, Osmanlı devrinde Türkiye’ye gelmiş seyyahlar ve ressamlar, Osmanlı tarihi ve eserleri, Osmanlı tarihi ile ilgili resimler, yurt dışında kalan Türk eserleri ve sayısı net olarak tespit edilemeyen birçok tarih konulu makaleleri vardır. Fransızca, Almanca ve İngilizce dillerini bilmektedir.

8 yaşında Akşam’a hikâye yazdı

Eyice, Üniversitedeki tezlerini kitap olarak yayımlamamıştı. Bu sebep ile ilk yayımladığı kitap 1955 yılında Fransızca olarak kaleme aldığı İstanbul: petit guide a travers les monuments Byzantins et Turcs adlı eserdi. İlk yazılarını Türk Tarih Kurumu’nun Belleten adlı dergisine yazdı. Aslında Semavi Eyice’nin Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi’nden önce resmî olarak bir yazı yayını daha vardır. İlkokuldayken 1930’lu yıllarda Akşam gazetesinin 3. sayfasına bir hikâye yazmış, karikatürü de Eyice’nin dediğine göre “büyük ihtimalle Cemal Nadir” çizmişti. O zaman soyadı kanunu daha gerçekleşmediği için hikâyesi Semavi Kâmil imzası ile çıkmıştı. O zamanın parası ile kendisine 10 lira telif ücreti dahi verilmişti. O müthiş hafızası ile bu hikâyenin tamamını sorduğunuz anda duraklamadan anlatabileceğini tecrübe etmişliğim oldu. Üst satırlarda değindiğim Kâmil ismi Semavi Eyice’nin babasının adıdır ve Semavi hocanın doğum tarihi de 9 Aralık 1922’dir (bu tarihi kendisi de onaylamıştır). Bu vesile Semavi Eyice’nin doğum tarihi ve baba adına dikkat çekmek isterim, çünkü Eyice hakkında yazılan bazı kitap ve yazılarda bu iki konuda nasıl başarılıyor ise hataya düşülmektedir.

Küçükken epey yaramaz olan Semavi Eyice’nin renkli bir çocukluğu olmuş. Mesela bebeklik günlerinde ilk parçaladığı kitap babasının bayrak resimleri ile dolu bir kitabıydı. 4-5 yaşlarında ise oturma odalarındaki buzlu camdan olan iki kapının tokmaklarına ip bağlayıp sallanmayı denemiş. Tabii ipe oturduğu anda kapının kolları büyük bir ses ile tersine dönmüş. O gürültüyü duyan ailesi ne oldu diye sorunca “Lotus ile Bozkurt çarpıştılar” diye cevap vermiş. O yaştaki bir çocuğun böyle bir cevap vermesinin ilginç bir hikâyesi vardır. O yıllarda çürüğe çıkan bir Rus gemisi Türklere satılmış ve gemiye Bozkurt ismi verilmiş. Lotus’ta Fransızlara ait bir turist gemisi imiş. Bir gece yarısı Lotus, Bozkurt’a çarpmış ve Bozkurt gemisini ortadan ikiye ayırmış. İşte bu Bozkurt gemisinin kaptanı Semavi Eyice’nin teyzesinin kocası Hasan Bey’miş. Bu iki geminin kaptanı da mahkemeye çıkarılmış. Daha sonra da bu iki kaptan da içeri atılmış. Mahkemeden bir türlü sonuç alınamayınca da mahkeme başkanı değiştirilmiş. Yeni gelen mahkeme başkanının adı Mahmut Esat Bey’di. Hani meşhur Adalet Bakanı (1924-30) Mahmut Esat Bozkurt. İşte O da Bozkurt hadisesinden dolayı soyadını Bozkurt olarak alıyor. Bozkurt-Lotus hadisesi netleşemediği için mahkeme Lahey Adalet Divanı’na kadar taşınıyor ve Türk kaptanın haklı olduğu ortaya çıkıyor. Böylece bu hadise Türkiye Cumhuriyeti’nin Avrupa’da tanınmasına sebep olan ve Lahey Adalet Divanı’nda kazandığımız ilk dava oluyor. Konu o kadar önemli görülmüştür ki Tek Parti döneminde maarif vekaleti tarafından liselerde okutulması için basılan Tarih adlı kitapta (IV. cilt, 1931, s. 219) bu konuya bir başlık altında yer verilmiştir.

Semavi hocanın özgeçmişine değinecek olursak; 1922’de İstanbul Kadıköy’de doğdu. 1943’de Galatasaray Lisesi’ni bitirdi. 1948’de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nden “İstanbul Minareleri” konulu teziyle mezun oldu. Aynı fakültenin Sanat Tarihi Kürsüsü’nde “Side’nin Bizans Dönemine Ait Yapıları” başlıklı teziyle doktorasını Ord. Prof. Arif Müfid Mansel danışmanlığında 1952’de tamamladı. 1955’de “İstanbul’da Son Devir Bizans Mimarisi” başlıklı çalışmasıyla doçent, 1964’de “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimai Bir Müessesesi: Zâviyeler” çalışmasıyla profesör unvanı aldı.

1948 yılında asistan olarak intisap ettiği İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Başkanlığı’ndan 1990’da emekli oldu. Bu fakültede öğretim üyeliğinin yanı sıra Bizans Sanatı Tarihi Kürsüsü’nün idareciliğini de yaptı (1963-1990). Hacettepe (1972-74), Bochum (1974), Sorbonne, Genève (1976) üniversitelerinde ve Collége de France’ta (1976) misafir öğretim üyesi olarak dersler verdi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde lisans ve Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı’nda 2007-2008 yıllarında yüksek lisans dersleri verdi. Brüksel, Münih, Mainz, Münster, Berlin, Roma, Ravenna, Venedik, Ohri, Bükreş, Selanik, Belgrad ve Washington’da konferans ve kongrelerde tebliğler sundu.

Başlangıcından itibaren TDV İslâm Ansiklopedisi çalışmalarına önemli katkılar sundu; 1989-2000 yıllarında Ansiklopedi İnceleme Kurulu ve Ansiklopedi İlim Kurulu üyeliklerinde bulundu. Müellif-redaktör ve İslâm Sanatları (Mimari) İlim Kurulu üyesi olarak ansiklopedi mutfağında bizzat hizmet verdi; birçok maddenin ilmi redaksiyonunu yaptı. Eski Eserler Encümeni (1956-96), Türk Tıp Tarihi Enstitüsü (1957), Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (1958-1998), Anıtlar Kurulu (1958-1996), Türk Tarih Kurumu (1968-1983), Belçika Krallık Akademisi, Amerikan Arkeoloji Enstitüsü, Alman Arkeoloji Kurumu üyeliği ve Atatürk Kültür Merkezi şeref üyeliği (2015) bulunmaktadır. 

Semavi Eyice 1956’da üye olduğu Anıtlar Kurulu’nda uzun bir süre de görev aldı ve bazı seneler başkanlık yaptı. Daha sonra da kuruldan haklı sebeplerden dolayı istifa ederek ayrıldı. Bu istifanın sebebi hakikaten mühimdir ve daha uzun bahsedilmeye değer bir husustur.

Camileri ihya eden Bizantolog

İstifasından bahsetmiş iken kurtardığı camilere de biraz değinmek istiyorum. Semavi Eyice’nin resmî olarak ilk kurtardığı camilerden biri Hafız Ahmed Paşa Camii’dir. Camiyi Semavi Eyice’nin kurtadığı tarih 1950-60 yılları arasındadır. Hafız Ahmed Paşa Camii, Fatih Camii’nin avlusunun dışındaki büyük bir camiydi. O yıllarda camiyi belediye istimlak etti ve daha sonra Sakarya ili için satın alındı. Halbuki cami yangından çıkmış olsa da caminin büyük bir kısmı sağlamdı. Daha sonra Eyice’nin caminin durumunu ayrıntılı bir şekilde anlatması, yok edilmesinin büyük bir hata olduğunu anlatması üzerine mahcup olan Sakarya valisi yaptıkları yanlıştan geri döndü. Böylece Hafız Ahmet Paşa Camii kurtarıldı.

Son kurtardığı camilerden biri de Mimar Sinan’ın yaptığı ve Tezkiretü’l-Ebniye adlı kitabında da yer alan Mimar Sinan Mescidi’ydi. Bu cami bizzat Mimar Sinan’a aittir. Caminin içi gecekondular ile doluydu. Caminin sadece minare, dört duvarı ve son cemaat yerinin ana duvarları kalmıştı. Mimar Sinan Mescidi için Anıtlar Kurulu’nda bir hayli tartışma oldu. Camiyi çöp ev gibi bırakmaya razı olanlar da oldu. Fakat yine de Semavi Eyice büyük bir mücadele sonucunda camiyi kurtarmayı başardı.

Semavi Eyice yukarıda da bahsettiğim gibi Bizantolog olmak ile birlikte tarih şuuru, tarihe olan merak ve sevgisinden dolayı araştırdığı konular geniş bir yelpazeye sahiptir. Yazdığı makalelerin sayısını belirlemenin ne kadar zor olduğu sadece Türkiye Diyanet Vakfı’nın (TDV) İslam Ansiklopedisi’ne yazdığı 440 madde veya madde bölümüne bakarak dahi kolaylık ile anlaşılabilir. Ayrıca Türk Tarih Kurumu’nun (TTK) yayınlarındaki makaleleri, notları, tahlil ve tenkitlerinin tamamı koca 2 cilt olarak TTK’dan çıktı.

Belirtmemiz gereken başka bir husus da son dönem tarihçileri arasında “İstanbul’u en iyi bilen” kişi olduğudur. Bu İstanbul bilgisi ve merakının hoş bir başlangıcı vardır. Galatasaray’da ortaokulu ikinci sınıfı okuyorken bir askerlik dersi öğretmeni olan subay, çifter kişi olarak ödevler vermiş. Bir arkadaşı ile birlikte yapmak üzere onlara İstanbul’un 1453’de Türkler tarafından kuşatılması ve fethi hakkında bir ödev verilmiş. Ödevi bir kompozisyon hâlinde hazırlarken gayet tabii olarak İstanbul’un kara tarafı surlarından da bahsetmeleri icap etmiş. Bu hususta bilgi edinebilmek için Mamboury’nin Fransızca olarak basılan İstanbul rehberini elde etmişler ve orada surlara ait bölümü Semavi Eyice dikkat ile okuyup incelemiş. Kitaptan İstanbul’un surları hakkında yeteri kadar bilgi edinmiş. Fakat kitabın başka bölümlerinde şehrin diğer klasik eserlerine dair bilgiler de varmış. Onları da okumaya girişmiş. Ve böylece neredeyse bir asırlık bitmeyen İstanbul merakı gün yüzüne çıkmış.

Semavi hoca ile çalıştığım aylık çıkan dergi için yazı yazardık. Gözleri çok az gördüğü için yazıları hafızasından söyler, ben de bilgisayarıma aktarırdım. Böylelikle 19 sayı hoca söyledi, ben yazdım. Hocaya haftada bir gidiyordum ve 6-8 saat yanında kalıyordum. Hocanın evinden çıktığımda bilgi bombardımanına tutulmuş olarak çoğu zaman başı dönen biri olarak yola koyuluyordum. Dergiden ayrıldıktan sonra Semavi Eyice’nin Dünyası adıyla bir kitap oluşturmayı, tanıdığı insanları hocanın ağzından kitaplaştırmayı çalıştım ama 30 kadar kişiyi anlatabildi; ömrü vefa etmedi, böylelikle kitap yarım kaldı.

Semavi Eyice’nin arkadaş çevresine değinecek olursak, her zümreden geniş ve güzel bir arkadaş kitlesine sahipti. Süheyl Ünver, Reşad Ekrem Koçu, Ekrem Hakkı Ayverdi, Sabri Ülgener bunlardan ilk akla gelenlerdir. Zikrettiğim kıymetli isimler ecel kapıyı çaldığı için hakkın rahmetine kavuştu. Ne acıdır ki, günümüzde her biri ayrı değer olan bu isimlerden sadece Reşad Ekrem Koçu tanınıyor. Buna da şükür demekten başka bir söz demek mümkün değil.

Belirtmek istediğim başka bir durum daha mevcut. O da şu, akademik bir sisteme sahip her üniversitede kürsü kuran herkese ordinaryüs unvanı verilir. Ne hikmetse Bizans kürsüsünün kurucusu olan Prof. Semavi Eyice’ye bu unvanı çok görmeyi de başarmışlardır. Hoca bu duruma çok hayıflanırdı.

Semavi hoca 28 Mayıs 2018’de İstanbul’da vefat etti ve Fatih Camii hazîresine defnedildi. Merhum şair Necip Fazıl’ın düşün adamı Cemil Meriç için söylediği sevdiğim bir cümlesi vardır: “Allah’ın iç gözü daha iyi görsün diye dış gözünü kapattığı, sahici münevver Cemil Meriç” (Bâbıali, 1975, BD, s.338). Bu söze her denk geldiğimde aklıma ilk gelen Semavi Eyice hocamız olmuştur. Yalnız Semavi Eyice bir fark ile gözleri görme yetisini kaybetmeden önce kalp gözü açılmış olan sahici bir münevver olmuştur. Bizans (Doğu Roma) kürsüsünü açmasının sebebi tamamen bir İstanbul âşığı olmasıdır. Türklerin Roma kültüründen nasıl etkilendiğini sahici bir münevver gözü ile tetkik etme isteğidir.