Azerbaycan istihbaratının tarihî önemi

Azerbaycan'da ilk millî güvenlik teşkilatı olan Azerbaycan İstihbarat Teşkilatı, 28 Mart 1919 tarihinde kuruldu. 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin bağımsızlık ilanından sonra Samad Bey Mehmandarov, Cumhuriyet’in kurucusu Mehemmed Emin Resulzade (Mehmet Emin Resulzade) tarafından Askerî ve Savunma Alanı Bakanı olarak atandı. Dönemin Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Askerî Bakanı olan Samad Bey Mehmandarov'un 28 Mart 1919 tarihli emriyle bakanlık bünyesinde istihbarat ve karşı istihbarat birimi kuruldu. Teşkilatın ilk başkanı görevine ise Memmedbağır Şeyhzamanlı atandı. Bir müddet sonra ise Memmedbağır Şeyhzamanlı’nın kardeşi Nağı Şeyhzamanlı göreve getirildi. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, varlığını 23 ay boyunca sürdürebilse de devlet inşası, diplomasi, ekonomi, askerî, istihbarat, eğitim, gümrük, sınır güvenliği komutanlığı ve bürokrasi gibi birçok alanda çalışma ve faaliyetleri gerçekleştirmeyi başardı.

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin 23 aylık demokrasi döneminde millî ordunun örgütlenme süreci çerçevesinde General Samad Bey Mehmandarov, General Ali Ağa Şikhlinski ve General Memmed Bey Sulkeviç özellikle büyük rol oynadılar. Bu generallerin önderliğinde ordunun inşa çalışmaları, Ocak 1920'de tamamlanarak nizami ordu kurulmuştur. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin güvenliğinin sağlanması görevi ilk başta ordu tarafından üstlenilmiş ve bu görevi Savunma Bakanlığı Genelkurmay Başkanlığı içerisinde kurulan İstihbarat ve Karşı İstihbarat Birimi Başkanlığı şeklinde ustalıkla yerine getirilmiştir. Mevcut Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin halefi olarak kabul edildiğinden, ilk ulusal özel hizmet organının halefi olan Millî Güvenlik Bakanlığı temelini bu bölünmeden almıştır. Nitekim Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Nisan 1920 senesinde 23 aylık demokrasinin ardından SSCB tarafından işgal edilmiştir. Sovyet işgali döneminde Azerbaycan İstihbarat Birimi Başkanlığı kurumu SSCB’nin kararıyla ilk olarak Olağanüstü Güvenlik Komisyonu ("ÇK") olarak adlandırılmış, bir süre İç İşleri Halk Komiserliği bünyesinde faaliyet göstermiş, ardından Devlet Güvenlik Komitesi aldı altında tekrardan yapılandırılmıştır.

SSCB döneminde gerek diplomasi eğitimi gerekse de askerî istihbarat alanındaki bilgi ve becerileri sebebiyle Haydar Aliyev, SSCB Komitesi tarafından 1967 yılında SSCB Politbüro’nun resmî kararıyla Azerbaycan Devlet Millî Güvenlik Komitesi başkanlığına atandı.

Bağımsızlığa giden yol ve Millî Güvenlik Teşkilatı

1989 yılının sonlarında Mihail Gorbaçov tarafından açıklanan Perestroyka (Rusça: перестройка) ile birlikte "yeniden yapılanma” kapsamında 1990 yılında SSCB dağıldı. Böylelikle bölgede yeni cumhuriyetler ve devletler 71 yıllık esaretin ardından kendi bağımsızlıklarını ilan ettiler. 1989 yılında Azerbaycan’ın, Sumgayıt şehri olayları ve 20 Ocak 1990’daki Kanlı Bakü Katliamı’nın -yani ülkenin Karabağ bölgesinde Ermenilerin sivil halka yönelik saldırılarının- ardından 18 Ekim 1991’de Azerbaycan Cumhuriyeti SSCB’den ayrılarak kendi bağımsızlığını ilan etti.

Bağımsızlığının ardından Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Millî Güvenlik Teşkilatı adı altında meclisin aldığı oy çokluğu kararıyla MTN/Millî Tehlikesizlik Bakanlığı 1 Kasım 1991 tarihinde kuruldu. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Ekim 1991'de devlet bağımsızlığını kazanmasının ardından 1 Kasım 1991'de Devlet Güvenlik Komitesi'nin maddi, teknik ve personel tabanına dayalı olarak Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Millî Güvenlik Teşkilatı, büyük faaliyetler gösterdi.

Ulu Önder Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in 23 Mart 1997 tarihli kararnamesi ile 28 Mart, millî güvenlik teşkilatları çalışanlarının mesleki bayramı ilan edildi. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Güvenlik Bakanlığı (Azerbaycan İstihbarat Teşkilatı/MTN), Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in 14 Aralık 2015 tarihli 706 sayılı kararı ile iç ve dış istihbarat operasyonlarının yerine getirilmesi için iki ayrı birime ayrıldı. İç istihbarat “DTX/Devlet Tehlikesizlik Teşkilatı” (Dövlet Tehükesizlik Xidmeti), dış İstihbarat ise “XKX/Dış İstihbarat Teşkilatı” (Xarici Keşfiyat Xidmeti) şeklinde yeniden yapılandırıldı.

Günümüzde DTX ve XKX isimli iç ve dış istihbarat servisleri Devlet Güvenlik Hizmeti'nin faaliyetlerinin yasal dayanağı olarak, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, Azerbaycan Cumhuriyeti yasaları ve yasama işlemlerini içermekte olup aşağıdaki istihbarat faaliyetlerini yürütmektedir:

1. "İstihbarat ve karşı istihbarat faaliyetleri",

2. ⁠"Millî güvenlik hakkında",

3. ⁠"Terörle mücadele hakkında",

4. ⁠"Operasyonel-soruşturma faaliyetleri hakkında",

5. ⁠"Devlet sırrı” ve diğerleri hakkında, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Güvenlik Teşkilatı tüzüğü, gibi resmî koruma görevi.

Bu madde aşağıdakileri kapsamaktadır.

5.1. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’nın karar ve emirleri,

5.2. Bakanlar Kurulu kararları ve emirleri,

5.3. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin, merkezî yürütme organlarının yasaları takiben kabul edilen normatif yasal düzenlemeleri,

5.4.Azerbaycan Cumhuriyeti yasalarına göre Azerbaycan Cumhuriyeti tarafından imzalanan uluslararası anlaşmalar,

5.5.Devlet Güvenlik Hizmeti, insan ve sivil hak ve hürriyeti, hümanizmi, devlete ve topluma karşı sorumluluk ilkesini gözetme taahhütlerine göre çalışır.

Geçtiğimiz hafta (28 Mart), Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Millî Güvenlik Teşkilatı DTX ve XKX’in kuruluşunun 106. yıl dönümüydü. Bu vesile ile tüm DTX ve XKX personellerinin Millî Güvenlik Teşkilatı Günü’nü kutluyoruz.